Slaap- en kalmeringsmiddelen / benzodiazepinen

Slaap- en kalmeringsmiddelen zijn pillen of capsules die je kunt doorslikken. Ze zitten meestal in een pilstrip. Er zijn veel soorten. Elk middel heeft een eigen merknaam en stofnaam.

Het effect van alcohol en andere drugs kan iedere keer anders zijn. Dit heeft te maken met hoe jij je lichamelijk en geestelijk voelt (set) en waar en met wie je op dat moment bent (setting). Ook hoeveel je neemt en wat er precies in je drugs zit, maakt uit voor het effect. Dit noemen we ‘drug, set, setting’.

Wat doen slaap-en kalmeringsmiddelen met je?

Alle slaap-en kalmeringsmiddelen zorgen ervoor dat de hersenen rustiger worden. Slaapmiddelen zorgen ervoor dat je beter inslaapt of doorslaapt. Kalmeringsmiddelen werken ontspannend. Het zijn verdovende middelen, oftewel downers.

•  Je voelt je kalm en krijgt een meer ontspannen gevoel.
• Je wordt slaperig.
• Je bent minder gestrest en voelt je minder angstig 
• Je wordt vergeetachtiger en hebt moeite met herinneren wat je eerder hebt gedaan
• Je remmingen verdwijnen. Je voelt je minder gespannen en durft meer.

Als je dagelijks slaap-en kalmeringsmiddelen gebruikt kan je last krijgen van bijwerkingen. Je kan last krijgen van slaperigheid overdag, een suf gevoel of heel moe zijn. Je kan ook problemen hebben met je aandacht erbij houden. 

Als je slaap-en kalmeringsmiddelen slikt kan het van middel tot middel enorm verschillen in hoe snel je de effecten merkt. Ook verschilt het hoelang je de effecten voelt. Soms voel je de effecten enkele uren, maar bij sommige middelen voel je de effecten langer dan een dag. 

Kortwerkende benzodiazepinen werken minder dan 10 uur. Middellangwerkende benzodiazepinen werken tussen de 10 en 20 uur. Langwerkende benzodiazepinen werken langer dan 20 uur.

Slaap- en kalmeringsmiddelen worden door artsen voorgeschreven als je slaapproblemen en angst of stress klachten hebt. 

Kortwerkende benzodiazepinen worden vaak als slaapmedicatie gebruikt als iemand moeite heeft met in slaap komen. Langwerkende benzodiazepinen worden vaker voor dagelijkse angstklachten gebruikt. Er zijn ook slaapmiddelen die lang werken. Die worden gegeven aan mensen die moeite hebben met inslapen én doorslapen.

Slaap- en kalmeringsmiddelen helpen tijdelijk tegen de klachten, maar ze lossen de oorzaak niet op. Het is daarom beter slaap-en kalmeringsmiddelen tijdelijk te gebruiken. Veel mensen vragen vaak om herhalingsrecepten. Hierdoor lopen ze het risico dat ze de oorzaak van hun problemen niet aanpakken. 

Je lichaam went aan slaap-en kalmeringsmiddelen. Je hebt snel meer van het middel nodig om een effect te voelen. Er is dus een grotere kans dat je verslaafd raakt als je slaap-en kalmeringsmiddelen voor een langere tijd gebruikt.

Bij slaapmiddelen verdwijnen de effecten al na 2 weken. Lang doorgaan met slikken heeft dus eigenlijk geen zin. Bij kalmeringsmiddelen verdwijnen de effecten al na 8 weken. 

Sommige benzodiazepinen worden vanwege de verschillende effecten niet alleen als slaap- of kalmeringsmiddel voorgeschreven. Ze worden ook gebruikt voor de behandeling van epilepsie, paniekstoornissen en ontwenningsverschijnselen na het stoppen met alcohol.

Het gebruik van slaap-en kalmeringsmiddelen heeft ook risico’s. Sommige risico’s merk je direct, bijvoorbeeld je heel suf voelen, geheugenverlies en slappe spieren. Andere risico’s pas later, als het middel al is uitgewerkt, zoals afgevlakte emoties, niet opgeloste angst- of slaapproblemen en verslaving.

Wat zijn de risico’s op korte termijn? 

• Je kan last krijgen van vervelende bijwerkingen. Bijvoorbeeld slaperigheid overdag, dubbel zien, een suf gevoel en moe zijn.
• Je kan een slap gevoel in je spieren krijgen.
• Je hebt minder of geen zin in seks.
• Je kan aankomen in gewicht.
• Moeite met wakker worden en een katerig gevoel.
• Je kan concentratie problemen krijgen. Je kan dan minder je aandacht erbij houden.
• Je wordt vergeetachtig of hebt last van geheugenverlies. Dingen die gebeuren worden niet goed in je geheugen opgeslagen. Hierdoor kan je sommige dingen niet meer herinneren.
• De kans dat je valt of in een ongeluk terecht wordt groter. Je bent namelijk minder snel met reageren op gevaar en je spieren zijn slapper.
• Overdosis door combinatie met andere middelen. Als je slaap-en kalmeringsmiddelen combineert met alcohol of andere verdovende middelen kan dat gevaarlijk zijn. Ze versterken elkaars effect. 

Wat zijn de risico’s op lange termijn?

• Verslaving. Slaap-en kalmeringsmiddelen zijn geestelijk en lichamelijk verslavend.
• Je gevoelens en emoties kunnen ‘afgevlakt’ raken. Je hebt dan het gevoel niets te voelen. Gevoelens van liefde, blijdschap, ‘kunnen lachen en genieten’ worden verdoofd. 
• Slaap- of angstproblemen worden niet opgelost. 

Echt veilig gebruik (zonder recept) van slaap-en kalmeringsmiddelen bestaat niet. Je kan wel de risico’s van kleiner maken:

• Praat eerst met je huisarts over het gebruiken van slaap-en kalmeringsmiddelen. Gebruik het niet zonder doktersrecept.
• Gebruik slaapmiddelen niet langer dan twee weken.
• Gebruik kalmeringsmiddelen niet langer dan twee maanden.
• Probeer op een andere manier met slaapklachten om te gaan. Praat hierover met de huisarts of praktijkondersteuner.
• Probeer op een andere manier met spanningsklachten om te gaan. Praat hierover met de huisarts of praktijkondersteuner.
• Ga altijd terug naar de huisarts om te praten over het volgende gebruik. Neem de tijd om goed te overleggen. Vraag niet aan de telefoon om een herhaalrecept.
• Gebruik slaap- en kalmeringsmiddelen nooit tijdens zwangerschap of bij borstvoeding. De baby gebruikt dan mee via het lichaam van de moeder.
• Combineer slaap- en kalmeringsmiddelen nooit met alcohol.
• Gebruik geen slaap- en kalmeringsmiddelen in het verkeer.
• Lees altijd de bijsluiter. De bijsluiter bevat info over hoe je een middel moet gebruiken.
• Slaap- en spanningsklachten horen soms bij het leven. Door er minder op te letten, kun je er beter mee omgaan en nemen ze minder controle over je.

De meeste slaap-en kalmeringsmiddelen staan op lijst 2 van de Opiumwet en vallen onder de Geneesmiddelen wet. In de Geneesmiddelen wet staat dat alleen apothekers of artsen met een eigen apotheek medicijnen mogen maken en verkopen. Als iemand zonder deze toestemming een medicijn verkoopt dat onder de wet valt, is dat strafbaar.

Slaap- en kalmeringsmiddelen mogen dus alleen worden voorgeschreven door een arts en alleen worden meegegeven door een apotheker. Iemand die geen arts is, mag deze middelen niet geven; dat is strafbaar.

Nieuwe benzodiazepinen

Nieuwe benzodiazepinen zijn stoffen die worden verkocht als ‘legale’ vervangers voor slaap-en kalmeringsmiddelen die je normaal alleen op recept kan krijgen. Ze worden ook wel designer benzo’s, NPS benzo’s of synthetische benzo’s genoemd. Veel van de nieuwe benzodiazepinen zijn (nog) niet verboden. Deze middelen vallen onder de warenwet. 

Dit betekent niet dat het gebruik van nieuwe benzodiazepinen veilig is. Er is nog niet genoeg onderzoek gedaan naar deze nieuwe middelen. Omdat er weinig bekend is over de werking en de risico’s, worden deze middelen ook wel nieuwe psychoactieve stoffen (NPS) genoemd.

Een aantal nieuwe benzodiazepinen zijn wel al verboden en staan op lijst 2 van de Opiumwet.

Er wordt veel onderzoek gedaan naar het drugsgebruik in Nederland. Sommige onderzoeken gaan over alle mensen van 18 jaar en ouder. Andere onderzoeken richten zich op kleinere groepen. Bijvoorbeeld mensen die veel uitgaan, scholieren of inwoners van een bepaalde stad. Hierdoor hebben we een goed beeld van het drugsgebruik in Nederland.

9,6% van de Nederlanders van 18 jaar en ouder had in 2022 in het laatste jaar slaap-en kalmeringsmiddelen gebruikt (NDM). 3.6% van deze mensen deed dat (ook) zonder recept.

• Volgens de Monitor Drugs Incidenten (MDI) is er een stijging in het aantal meldingen over nieuwe benzodiazepinen.
• Het LADIS houdt bij hoeveel mensen er hulp nodig hebben in de verslavingszorg. Slaap-en kalmeringsmiddelen vallen in de categorie ‘medicijnen’. 2,4% van alle hulpzoekenden zoekt hulp bij verslaving aan medicatie. In 2023 zocht ongeveer 80% van de mensen met een medicijnverslaving hulp voor problemen met slaap- en kalmeringsmiddelen.

Als je alcohol of andere drugs wilt gebruiken is het belangrijk dat je je lichamelijk en geestelijk goed voelt. Ben je ziek of bijvoorbeeld somber of angstig, dan kunnen alcohol en andere drugs dit erger maken.

Ook kunnen sommige drugs in combinatie met bepaalde medicatie je erg ziek maken. Sommige combinaties kunnen zelfs dodelijk zijn.

Gebruik je medicijnen en wil je toch alcohol of andere drugs gebruiken? Zoek dan voor je gebruik goed uit of dat kan. Je kunt dit navragen bij je arts of apotheek. Of kijk in ons overzicht. Kom je er niet uit? Stuur dan een bericht naar onze Vraag & Antwoordservice.

Overleg gebruik van medicijnen bij zwangerschap en borstvoeding altijd met je arts of behandelaar.

Gebruik geen alcohol of andere drugs als je zwanger bent of borstvoeding geeft. Deze stoffen zijn schadelijk voor de baby en kunnen ervoor zorgen dat deze ziek geboren wordt.

Meer informatie over de invloed van benzodiazepinen op seks, zwangerschap en borstvoeding vind je in dit overzicht.

Gebruik je vaak of veel slaap-en kalmeringsmiddelen? Dan kan het verslavend zijn. Je hebt je gebruik dan niet meer onder controle en minderen of stoppen is moeilijk of lukt niet.

Mensen die voor een langere tijd slaap- of kalmeringsmiddelen gebruiken, hebben vaak niet door dat zij verslaafd zijn geraakt. Het is een 'verborgen probleem'. Veel mensen raken eraan gewend zonder het door te hebben. Je kan al afhankelijk worden na 3 tot 6 weken gebruik.

Van slaap- en kalmeringsmiddelen raak je geestelijk en lichamelijk afhankelijk. Bij geestelijke afhankelijkheid verlang je sterk naar het middel. Je hebt dan het gevoel dat je zonder het middel niets meer kan. Bij sommige mensen is de verslaving zo ernstig, dat zij hun huisarts onder druk zetten om een nieuw recept te krijgen. 

Bij lichamelijke afhankelijkheid merk je dat je steeds meer nodig hebt om het effect te voelen (tolerantie).

Ook ervaar je dat je bij stoppen last krijgt van ontwenningsverschijnselen, zoals:

• Hoofdpijn.
• Duizeligheid.
• Trillen.
• Zweten.
• Misselijkheid.
• Niet kunnen slapen.
• Nachtmerries.
• Benauwdheid.
• Moeite met praten. Bijvoorbeeld langzaam of onduidelijk praten.
• Problemen met zien, zoals wazig of dubbel zien.
• Je kan ook hallucineren. Je ziet dan dingen die er niet zijn.
• Overgevoeligheid voor licht, geluid en aanraking. 

Ook kan je bij stoppen of minderen last krijgen van angst-en paniek aanvallen en kun je prikkelbaar, agressief of depressief worden. Deze klachten zijn vaak een reden dat iemand weer opnieuw slaap-en kalmeringsmiddelen wil slikken. De ontwenningsverschijnselen worden bij opnieuw slikken nog heftiger.

De ontwenningsverschijnselen beginnen na 1 tot 5 dagen en kunnen wel een maand aanhouden. 

Hoe kun je stoppen met slaap- en kalmeringsmiddelen?

Als je lange tijd gebruikt hebt kun je het beste stoppen in overleg met de huisarts. Stoppen kan op verschillende manieren. Als je besluit te stoppen, moet je rekening houden met ontwenningsverschijnselen. Ook kan de originele klacht weer heviger terugkomen.

Als je stopt met slaap-en kalmeringsmiddelen dan doe je dat langzaam en over een lange tijd. Dit doe je volgens een afbouwschema. Je slikt dan pillen met steeds minder van het slaap-of kalmeringsmiddel erin (afbouwen). Op deze manier heb je minder last van klachten die horen bij stoppen.

Stoppen kan op verschillende manieren

• Overstappen naar een middel dat langer werkt. Daarna langzaam afbouwen.
• Langzaam minderen met het middel door in stapjes de hoeveelheid te verlagen. Bij elke stap wordt gewacht tot de ontwenningsverschijnselen verdwenen zijn. 
• Langzaam minderen met het middel met daarnaast andere behandelingen.
• ‘Detox’, oftewel ontgiften in een kliniek.

Overstappen naar een middel dat langer werkt

Bij deze manier krijgt je een benzodiazepine met een langere werk tijd. Zo blijft je de hele dag ongeveer even veel onder invloed. Daarna wordt het middel langzaam geminderd. Bijvoorbeeld elke week met 25%, en in de laatste weken met een kleinere hoeveelheid. Je kunt wel last krijgen van klachten. Als je goed uitleg krijgt over waar deze klachten vandaan komen en dat ze weer over gaan, is het vaak makkelijker om ermee om te gaan.

Langzaam minderen met wachttijd na elke keer dat de hoeveel verlaagd is

Bij deze methode wordt de hoeveelheid van het middel langzaam verlaagd. Na elke keer dat het middel verlaagd is, wordt er gewacht tot de ontwenningsverschijnselen verdwenen zijn. Daarna wordt de hoeveelheid van het middel opnieuw verlaagd. Het afbouwschema kan soms meer dan een jaar duren. Het voordeel van deze manier is dat er weinig klachten zullen zijn. Het nadeel is dat het proces erg lang duurt.

Afbouwen samen met een andere behandeling

Hierbij bouw je het middel langzaam af, maar krijg je naast het afbouw andere behandelingen of medicijnen. Bijvoorbeeld anti-depressiva of met gedragstherapie.

Ontiften in een kliniek

Als je een zware verslaving hebt aan slaap-en kalmeringsmiddelen dan kan je worden opgenomen in een kliniek. ‘Detox’ of ontgiften betekent het verwijderen van schadelijke stoffen uit het lichaam. Een detox kliniek is een plek waar mensen geholpen worden om van verslaving af te komen. In de kliniek krijgen ze medische zorg en ondersteuning om het ontgiften makkelijker en veiliger te maken. 

Voorbereiding

Het is belangrijk dat je je goed voorbereid als je van plan bent te stoppen met slaap-en kalmeringsmiddelen. Ook al zijn de stapjes waarmee je het middel mindert klein, je kan alsnog last krijgen van ontwenningsverschijnselen. Ook kunnen de oude klachten weer terugkomen. Als je dat begrijpt en het accepteert, zal je sneller herstellen. Stop niet vlak voor een spannende of emotionele gebeurtenis, maar wacht liever tot het rustiger is.

Terugval

Soms zal het niet lukken om in een keer te stoppen en val je weer terug. Geef dan niet op en probeer uit te zoeken waar door je terugval is gekomen. Spreek met jezelf af hoe je de volgende keer bij een zelfde situatie op een andere manier kunt reageren bijvoorbeeld door het doen van een ontspanningsoefening.